برج قابوس یا میل گنبد، بزرگ‌ترین برج آجری جهان است که در شهر گنبدکاووس در استان گلستان قرار دارد. مسجد عتیق اصفهان یکی از 3مسجد مهم و تاریخی این شهر است که به نوشته استاد جلال‌الدین همایی در کتاب تاریخ اصفهان از نظر قدیمی بودن بنا، خوش اسلوبی و دارابودن صنایع ظریفه مورد توجه است.
آنطور که در کتاب تاریخ اصفهان آمده، نخستین بنای مسجد عتیق اصفهان از سوی اعراب قبیله تیم در روستای آهنگران- که یکی از روستاهای حومه شهر اصفهان بود- در قرن دوم هجری ساخته شد. در سال 150 هجری قمری در دوران خلافت منصورعباسی که 15قریه از حومه شهر جزو محلات داخلی شد، فردی به نام خضیب بن سلیم، 2پاره زمین به توسعه مسجد اختصاص داد. زمانی که معتصم عباسی در سال 226 هجری قمری عهده‌دار خلافت بود، بار دیگر یحیی خزایی بر گستره مسجد افزود. در دوران مقتدر عباسی در سال 307 قمری نیز 2فرد سرشناس اصفهان به نام‌های ابوعلی از خاندان رستمی و احمد بن سرور بر وسعت و آبادانی مسجد عتیق افزودند. در متون تاریخ اصفهان آمده است که از آن تاریخ تاکنون سلاطین، وزرا و بزرگان هر دوره تاریخی بر متعلقات و تزئینات مسجد افزوده و هر یک به نوبه‌خود تعمیرات این بنا را ادامه داده‌اند.
درخصوص مسجد عتیق اصفهان باید به این نکته توجه داشت که مهم‌ترین آثار و تأسیسات ماندگار بنا در عهد سلجوقی به‌ویژه در دوران خواجه نظام الملک طوسی که وزارت ملکشاه سلجوقی را برعهده داشت، ایجاد شده است؛ تاجایی که کتیبه آجری گنبد بزرگ جنوبی بنا به نام خواجه نظام نامگذاری شد.
قدیمی‌ترین تاریخی که تاکنون بر بناهای قدیمی اصفهان کشف شده نیز در کتیبه مدور کوچک‌ترین گنبد از 2گنبد سلجوقی مسجد مربوط به سال 481هجری قمری و 1088میلادی است.
کارشناسان تاریخ معماری معتقدند مسجد عتیق اصفهان به سبک عربی ساخته شده و به‌طور کامل منتسب به تاریخ اسلام در دوران عباسیان است. این درحالی است که اقدامات انجام شده در مسجد عتیق نشان می‌دهد که بنای کنونی این مسجد که هسته اولیه آن را همان عمارت گنبدی‌شکل منسوب به ملکشاه سلجوقی تشکیل داده بود، به‌طور کامل با بهره‌گیری از معماری ایرانی ساخته شده است.
مسجد جامع عتیق اصفهان که براساس برخی افسانه‌ها بر ویرانه‌های یک آتشکده برپا شد، بیش از 14قرن هنر معماری در دوره‌های تاریخی مختلف ایران را در خود حفظ کرده است. مسجد جامع عتیق اصفهان اکنون با مساحتی بالغ بر 23هزارمترمربع بزرگ‌ترین مسجد احداث شده در تاریخ ایران است. این مسجد دارای 11 سر در ورودی است که قدیمی‌ترین آن دارای آجری به تاریخ 515 هجری قمری است.
ورودی اصلی مسجد درست در مسیر طلوع خورشید قرار دارد و در دوسوی آن نیز بازار کهن اصفهان واقع شده است. این مسجد همچنین کلکسیونی از دوره‌های معماری و آثار هنری پس از اسلام در تاریخ ایران است که تحول معماری نزدیک به یک هزاره را می‌توان در آن مشاهده کرد.
مرحوم هنرفر، استاد اصفهان‌شناس و نویسنده کتاب گنجینه آثار تاریخی اصفهان درخصوص مسجد جامع عتیق اصفهان می‌گوید: معماری گنبدهای نظام‌الملک و تاج‌الملک در جنوب و شمال مسجد از سبک معماری معابد ایرانی در دوره ساسانیان اقتباس شده است. به گفته وی، در قرون اولیه اسلامی که ایرانیان به‌تدریج به دین اسلام گرویدند به فکر ساختن مسجدی باشکوه افتادند و چون قرن‌ها در ساختن بناها و عمارت‌های مختلف سابقه داشتند، مساجد را به سبک معماری اصیل ایران ساختند و تزئین کردند.
به همین دلیل از نظر سبک معماری شباهت زیادی بین معماری اولیه بخش‌هایی از مسجد با معماری دوره ساسانی وجود دارد. آثار تاریخی موجود در مسجد عتیق اصفهان جدای از سبک معماری آن دربرگیرنده انواع خطوط خوشنویسی از کوفی و ثلث تا بنایی و نستعلیق است. پرونده ثبت جهانی مسجد جامع عتیق به‌عنوان گنجینه معماری دوره‌های مختلف تاریخی در ایران از دیلمیان تا دوره صفویه و یکی از عناصر مهم میدان بزرگ عتیق اصفهان، سال آینده در اجلاس جهانی ثبت آثار تاریخی یونسکو مطرح می‌شود تا بدین ترتیب با گرفتن رأی مثبت کارشناسان جهانی، یک هزاره از تاریخ معماری و دربرگیرنده تاریخ تحولات سیاسی- اجتماعی ایران به فهرست جهانی افزوده شود.
بلندترین برج آجری جهان
برج قابوس در گنبد در قرن چهارم هجری مصادف با سال یازدهم میلادی احداث شد. به موجب آنچه در کتیبه کوفی آجری گرداگرد برج آمده است، تاریخ احداث برج به دوران سلطنت شمس‌المعالی قابوس بن وشمگیر از پادشاهان آل زیار می‌رسد. آن‌زمان جورجان یا گرگان کنونی پایتخت آل زیار بود. برج قابوس از باشکوه‌ترین بناهای دوران نخست اسلامی است که از ساختار مناسب، موزون و مستحکمی برخوردار است؛ به‌نحوی که شکوه و زیبایی این بنا بازدیدکنندگان را مسحور می‌کند.
برج قابوس در ارتفاعی 15 متری از سطح زمین و بر بالای یک تپه بنا شده است. ساختمان این برج از 3بخش پی، بدنه و گنبد تشکیل شده و 55 متر ارتفاع دارد. بدنه برج بر پایه‌‌ای مدور قرار گرفته که تنها نزدیک به 2متر آن بیرون از سطح زمین است و حجم وسیعی از آن در دل تپه قرار دارد. بدنه بنا از آجرهای پخته قرمز رنگ ساخته شده که از استحکام بالایی برخوردار است. آجرهای قرمز به‌علت تابش نور آفتاب در طول قرن‌ها اکنون به رنگ طلایی زیبایی تبدیل شده که زیبایی برج را دوچندان کرده است.
برخی تاریخ‌نویسان اگرچه ساختمان برج قابوس را ساختمان آرامگاه قابوس بن وشمگیر خوانده‌اند، ولی برخی تاریخ نگاران کاربرد و انگیزه ایجاد این برج را رصدخانه دانسته‌اند. در کتاب «ذخیره خوارزمشاهی» نوشته سید اسماعیل جورجانی درباره منجمی به نام کوشیار گیلانی سخن گفته شده که در دربار امیرقابوس خدمت می‌کرده است. در برخی متون نیز آمده است که کوشیار گیلانی رصدخانه‌ای بنا کرد که به نام خود وی مشهور شد.
در این متون نامی از مکان رصدخانه نیامده و همین موضوع، تاریخ‌نویسان علم نجوم را برآن داشته که برج قابوس همان رصدخانه کوشیار گیلانی است که به فرمان سلطان قابوس ایجاد شد.برخی دیگر از پژوهشگران معتقدند که برج آجری قابوس هر نوع کاربری که داشته، با توجه به سبک معماری خود که در ایران بی‌نظیر است با داشتن پره‌های مثلثی آجری که در بدنه آن به کار رفته، القا‌کننده مفاهیم اساطیری است. به گفته آنها، معماری برج قابوس نمونه‌ای از یک الگوی کلی در معماری به نام «ستون کیهان» و رمزی از محور عالم است.
برج آجری قابوس بلندترین برج آجری جهان است که از یک سو به دشت‌های آسیای میانه اشراف دارد و از سوی دیگر به دریای مازندران با ارتفاع 400متر پایین‌تر از سطح اقیانوس نگریسته است.
اکنون بنایی که در عین سادگی بسیار غرورانگیز بر فراز تپه‌ای خاکی قرار گرفته، بنایی شناخته شده در جهان است که کارشناسان شورای جهانی ثبت آثار تاریخی جهان به‌زودی پرونده ثبت جهانی آن‌را به نظاره می‌نشینند، بدین ترتیب بلندترین برج آجری جهان در اجلاس سال آینده یونسکو برای ثبت در فهرست جهانی شانس مطرح‌شدن در آثار پیشنهادی برای قرار گرفتن در فهرست میراث بشر را می‌یابد تا نام این گنبد هزارساله به میراث بشر افزوده شود.
